نقد جامعه شناختی نقاشی خوشه چینان اثر ژان فرانسوا میه

ژان فرانسوا میه از نقاشان برجسته قرن نوزدهم فرانسه و عضو اصلی مکتب باربیزون و همچنین جنبش رئالیسم می باشد. میه زاده سال ۱۸۱۴ میلادی در روستای کوچکی در فرانسه است. وی در خانوادهای مذهبی و دهقان زاده متولد شده و در سنین کودکی در کارهای کشاورزی به خانواده خود کمک میکرده و با انواع فنون کشاورزی و مزرعه داری آشنا بوده است.

میه فعالیت هنری خود را از سن ۱۸ سالگی در شهر شربورگ نزد نقاشی چهره نگار آغاز کرد و در سن ۲۳سالگی در سال ۱۸۳۷ به تحصیل در دانشسرای عالی ملی هنرهای زیبای فرانسه مشغول شد. او در آثار خود عموما به ستایش روستاییان متواضع فرانسوی پرداخته است؛ موضوعی که با آن از نزدیک آشنا بوده و همچنین از اهمیت ویژه ای در نزد هم عصران او نیز برخوردار بوده است.

از جمله معاصران میه میتوان به تئودور روسو ، شارل دوبینی و نارسیس ویرژیل دیاز اشاره کرد. الکساندر مورفی در مقدمه کتاب «مجذوب در نور» می نویسد: «شهرت او به طور قطع بر پایه چهار اثر نقاشی اش استوار است؛بذرافشان، انجلوس، خوشه چینان و مردی با بیل، تصاویری طنین دار که نشان می دهد هدف اولیه میه به تصویر کشیدن زندگی فقیر روستایی به عنوان یک شمایل بوده است؛دهقانان شرافتمندی که به کار کمرشکن در محیطی خشن محکوم شده اند، اما با این وجود موقر و بلند مرتبه باقی می مانند و حتی به قدرت معنوی دست می یابند».

شرایط اجتماعی–سیاسی سال های زیست میه، تحت تاثیر انقلاب کبیر فرانسه(۱۷۸۹–۱۷۹۹) و در بهبهه انقلاب صنعتی(۴۰–۱۸۲۰ تا ۱۷۶۰) بود. میه در سن ۳۴سالگی و در سال ۱۸۴۸ شاهد انقلاب دیگری به نام انقلاب دوم بود. انقلابی که به دنبال سقوط لویی فیلیپ و با شعار آزادی، برابری، برادری، منجر به روی کار آمدن ناپلئون سوم شد.

روند شکل گیری خوشه چینان و تحلیل فرمالیستی آن

تابلوی خوشه چینان یکی از بحث برانگیزترین نقاشی های میه است. میه پرداخت به موضوع خوشه چینی را حدودا از سال ۱۸۵۰ و با مطالعه حالات مختلف خوشه چینان در حین کار شروع کرد. حدود پنج پیش طرح برای این نقاشی در دست است که شامل سه طراحی و یک نسخه چاپ اچینگ و یک نقاشی کوچک می باشد. اما اولین پیش طرح موجود برای این اثر، طرحی است با نام آگوست، خوشه چینان که در سال ۵۲– ۱۸۵۱ کار شده است.

پیش طرح بعدی که در قالب نقاشی با ابعاد کوچک و برای مجموعه های تحت عنوان چهارفصل به سفارش آلفرد فدو کار شده است، شباهت زیادی به آگوست، خوشه چینان دارد اما تفاوت اصلی آنها در کادربندی آنهاست؛ طراحی های اولیه میه از خوشه چینان در قالب افقی شکل گرفته است. این طرح بسیار شبیه به نقاشی نهایی خوشه چینان است با این تفاوت که دو زن خوشه چین به همراه زنی نشسته با دستانی پر از خوشه گندم تصویر شده اند، یادآور طراحی مجله تصویرسازی ماه اگوست همان سال است.

میه نسخه ای از طراحی حالات مختلف دست خوشه چینان از خود بجا گذاشته است که در آن شاهد تکرار حالت دراز شدن دست به سمت زمین برای برداشت خوشه های گندم هستیم. طراحی بعدی طرحی است نزدیک به نقاشی تابستان، خوشه چینان، با این تفاوت که پیکره سوم به قسمت تحتانی گوشه سمت راست کادر هدایت شده و حالت بالاتنه این فیگور، تسلسلی از حرکت را در این سه پیکره القا می کند و مصائب کمرشکن این کار را به بیننده انتقال میدهد. اما نسخه ای اچینگ از خوشه چینان میه در دست است که به لحاظ طراحی شباهت بسیاری به طراحی ذکر شده پیشین دارد.

نقاشی نهایی خوشه چینان که اجرای آن در سال ۱۸۵۷ به پایان رسید، ترکیبی به کمال رسیده از تمام پیش طرح های میه است. این اثر متشکل از کادری افقی و دارای دو پلان مشخص است. ابعاد آن ۱۱۱.۸× ۸۳.۸ سانتیمتر است و با تکنیک رنگ و روغن بر روی بوم اجرا شده است. در پلان اول (پیش زمینه) سه زن خوشه چین در حال برداشت محصول از زمین هستند؛ زنان در این تابلو به شکل پیکره های عظیم بر زمینه زمین و آسمان تخت تجسم یافته اند. 

دو تن از این سه پیکره که در سمت چپ کادر قرار دارند، با حالتی مشابه به یکدیگر دست راست خود را به سمت زمین برده اند؛ گویی می خواهند چیزی را از زمین بردارند. پیکره سمت چپ دسته گندم را که در دست چپ خود مشت کرده است را به پشت و کمر خود چسبانده است؛ پیکره میانی در حال گذاشتن دسته گندم در چیزی شبیه به کیسه یا کیف کمری است. اما پیکره سوم که در سمت راست کادر و مایل به لبه پایین کادر قرار گرفته، در حالتی تقریبا پشت به مخاطب و و به صورت نیمه خم–نیمه ایستاده قرار دارد و گویی برای لحظاتی به کمر خود استراحت می دهد.

چهره زنان گرچه در اثر خم شدن در سایه قرار گرفته، اما چهره زن سمت راست که آفتاب به روی آن افتاده، حالتی آفتاب سوخته و زمخت به خود گرفته است. هر سه زن لباس هایی محلی به تن دارند؛ لباس هایی که متشکل از دامنی بلند، بالاتنه ای سارافون مانند که لباسی آستین بلند از زیر آن پوشیده اند. پیکره میانی سرآستینی جدا و به رنگ قرمز رنگ باخته به دست کرده است، احتمالا برای جلوگیری از سوختن دستانش.

هر سه تن سربندهایی با رنگ های متفاوت اما شکل یکسان به سر بسته اند؛ سربندهایی که لبه جلوی آنها مانند کلاه های امروز مقداری جلو آمده و حالت آفتاب گیر دارد. پرداخت رنگی پیکره ها نسبت به رنگهای پس زمینه از خلوص و شفافیت بیشتری برخوردار است.

زمینه پیش پای پیکره ها، درو شده و لخت است و خوشه های طلایی گندم که از برداشت محصول به جا مانده در آن به چشم می خورد. در پس زمینه و یک سوم بالای کادر شاهد تعدادی برج که از پشته های کاه طلایی رنگ تشکیل شده اند و گاری هایی که در حال حمل بار کاه است، هستیم. تعداد زیادی پیکره که اغلب آنان زن هستند، مشغول خوشه چینی با حالتی مشابه به سه پیکره اصلی می باشند. در دوردست، سقف های شیروانی متعدد و در پشت آنها، انبوه درختان به چشم می خورد. رنگهای پس زمینه دارای پرداختی محو هستند که حالت غبار و درخشندگی آفتاب سوزان را القا می کنند.

تحلیل محتوای نقاشی خوشه چینان

بسیاری تابلوی خوشه چینان را فراتر از واقعیات زندگی و صحنه ای روزمره از آن می دانند. این برداشت ممکن است به سبب همنشینی رنگ های محلی و ایجاد غباری طلایی رنگ از کاه بر زمینه سه پیکره که مشهورترین سه–پیکره تاریخ هنر را تشکیل داده اند باشد. این اثر که روایتگر زندگی سخت و پر زحمت مردمان کشاورز روستایی است، حامل نمادها و بیانی انتقادی اما متین است. بیانی که به موجب آن اعتراض هایی در جریان رونمایی از این اثر شکل گرفت.

خمودگی فروتنانه سه پیکره در مقابل مخاطب میتواند حامل این پیام باشد که آنها توانایی اعتراض به شرایط حاکم بر زندگی خود و قد علم کردن در برابر این مشکلات را ندارند. استفاده از رنگمایه های محلی که در البسه رنگ باخته خوشه چینان به خوبی به چشم می خورد، حسی از کار سخت و مکرر را به بیننده القا می کند. گویی هرروز پس از کار، لباسهایشان را که آفتاب ماه آگوست آن را رنگ پریده و مندرس کرده، با دست می شویند تا برای روز پر مشقت دیگر آماده شود. اما نماد بارز رنگی که این اثر را از جنبه های اجتماعی قابل تامل می کند، استفاده از سه رنگ پرچم فرانسه در سربندها و جلیقه خوشه چینان است.

تحلیل جامعه شناختی نقاشی خوشه چینان و بررسی آثار مشابه آن

فرانسه اوایل سده نوزدهم تا میانه های آن شاهد سه واقعه بزرگ از جمله انقلاب کبیر فرانسه، انقلاب صنعتی و انقلاب دوم بوده است. هرسه این انقلاب ها، تاثیر مستقیمی بر روی هنر، هنرمند و جایگاه اجتماعی انها در بطن جامعه داشته است. در ابتدا به بررسی انقلاب فرانسه، علل و دستآوردهای آن پرداخته می شود. انقلاب کبیر فرانسه به مجموعه ای از دگرگونی ها که به مدت ده سال و شش ماه و چهار روز به طول انجامید گفته می شود.

از علل رخداد این انقلاب میتوان به پادشاهی مستبدانه لویی شانزدهم، شکاف های طبقاتی موجود در جامعه فرانسه، رژیم کهنه و پادشاهی و قدرت کلیسا اشاره کرد. این انقلاب بعد از استقلال آمریکا شکل گرفت؛ انقلاب کبیر و بنیادین فرانسه دستآوردهای بسیاری در سراسر اروپا از جمله کشورهای آلمان و ایتالیا داشت.

در فاصله بین سالهای ۱۷۹۹ تا ۱۸۴۸ جامعه فرانسه همواره در التهاب و درگیری به سر می برد. انقلاب دیگری در سال ۱۸۳۰ تحت عنوان انقلاب ژوئیه رخ می دهد که در نتیجه آن شارل دهم از سلطنت پایین کشانده می شود و لویی فیلیپ اول به قدرت می رسد و بیش از ۱۸ سال حکومت می کند.

واقعه بزرگ دیگری که در سراسر اروپا به خصوص فرانسه و در سال هایی به موازات انقلاب کبیر در حال شکل گیری و پیش روی بود، انقلاب صنعتی است. این انقلاب که از حوالی ۱۷۶۰ تا ۱۸۲۰ الی ۱۸۴۰ به طول انجامید، موجب دگرگونی ها بنیادین در صنعت، کشاورزی، تولید و حمل و نقل شد که شروع آن را از اواسط قرن هجدهم و از انگلستان می دانند.

این انقلاب موجب افزایش نیاز به تحصیل و باعث تامین آموزش همگانی در سراسر غرب شد و فاصله ای که تا پیش از این میان افراد تحصیل کرده طبقات بالا و قشر کم سواد طبقات پایین جامعه وجود داشت را به تدریج کاهش داد و موجب افزایش خود آگاهی مردم و به خصوص قشر کارگر شد.

همزمان با تحولات مذکور در نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه فرانسه، در زمینه هنر و جایگاه اجتماعی هنرمند نیز تحولاتی صورت گرفت. در نیمه دوم سده هجدهم جنبش رمانتیسم با محوریت احساسات شخصی و درونی هنرمند جریان پیدا کرد. در آثار آنها عشق به منظره های بکر طبیعی و جلوه هایی از طبیعت با هاله ای اسرارآمیز و رمزگونه به چشم می خورد. ازهنرمندان مشهور این جنبش میتوان به تئودور ژریکو و اوژن دلاکروا اشاره کرد.

جنبش رئالیسم در نیمه های سده نوزدهم و پس از انقلاب ۱۸۴۸ شکل می گیرد. گوستاو کوربه از پیشگامان جنبش رئالیسم است. رئالیسم موجود در آثار کوربه، آمیخته به لحنی خشن و تلخ و بیانی نزدیک به ناتورالیسم در برخورد با واقعیت های به تصویر کشیده شده است؛ این لحن خشن در تضاد با آثار میه و برخورد متین و مقدس گرایانه  او در تصویر کردن دهقانان و کشاورزان است.

با وجود شیوه های متفاوت بیانی، هر دو یک بیانیه را اعلام می کنند و آن هم تصویر کردن زندگی قشر تهی دست جامعه و توجه به زندگی کارگران در سالهایی است که فرانسه درگیر شورش های متعدد کارگری برای واژگونی نظام فئودالی و رسیدن به حق و حقوق سیاسی و اجتماعی است.

میه سال ۱۸۴۹ یعنی یک سال پس از انقلاب دوم به باربیزون رفت. باربیزون دهکدهای که در شمال فرانسه واقع شده، به دور از آشوب های پاریس و محلی آرام برای نقاشان این مکتب بود. میه که خود در کودکی و نوجوانی از اقشار فرودست جامعه بود و کارگری و کار در مزرعه را تجربه کرده بود، پس از آثار اولیه خود که پرتره هایی از زنان بودند، به تصویر کردن زندگی روستایی و دهقانان برای سالیان متمادی روی آورد.

ترکیب بندی اکثر آثار این دوره  او شامل پیکره یا پیکره هایی در پیش زمینه و پس زمینه ای غبارآلود برای پررنگ کردن اهمیت کار پیکره اصلی می باشد؛ این شکل از چیدمان عناصر در کادر، نشان از اهمیت این موضوع –نیروی کار و کارگری – برای میه دارد.

در نقاشی خوشه چینان نیز شاهد نگاهی آمیخته به انسان دوستی و ارزش های بشردوستانه از جانب میه هستیم. اهمیت زندگی روستایی و طبقه کارگر که میه خود برخواسته از این قشر است، در این اثر به خوبی به چشم می خورد. سوژه های اصلی زنان هستند؛ شاید علت حضور آنها در این قاب، نشان دادن قشری است که از حداقل حقوق شهروندی و اجتماعی در جامعه آن زمان و نسبت به مردان برخوردار هستند.

زنانی که بر اثر کار طاقت فرسا هیبتی زمخت و مردانه به خود گرفته اند اما همچنان به مدد رنگمایه و پرداخت صحیح و ماهرانه میه، خصلت زنانه خود را حفظ کرده اند. پیکره ها در مقابل مخاطب، سر خم کرده و در حال برداشت تهمانده محصول هستند، این تصویر، حسی به مانند بزرگداشت فروتنانگی قشر کارگر را در روزگاری پر مشقت به تصویر کشیده است و به عنوان نمادی برای این طبقه، در تاریخ هنر ثبت شده است.