جعفر پناهی، کارگردان شناخته‌شدۀ ایرانی، شامگاه شنبه سوم خردادماه در اختتامیۀ هفتادوهشتمین جشنوارۀ فیلم کن، با فیلم «یک تصادف ساده» موفق به دریافت نخل طلای این جشنوارۀ نامدار شد؛ افتخاری بزرگ که هم‌زمان با واکنش‌های پرشمار جهانی، حاشیه‌های سیاسی نیز برانگیخت.
پناهی، که طی سال‌های گذشته به‌واسطۀ محدودیت‌های گسترده از ساخت و نمایش رسمی آثارش در ایران بازمانده بود، این بار با فیلمی زیرزمینی و بدون مجوز رسمی، بار دیگر جایگاه جهانی سینمای مستقل ایران را به رخ کشید. نخل طلای او دومین نخل طلای تاریخ سینمای ایران پس از عباس کیارستمی و فیلم «طعم گیلاس» (۱۹۹۷) است.
ستایش جهانی از یک فیلمساز ایستاده بر مرزهای سانسور
جشنوارۀ کن در این دوره نیز با چهره‌های سیاسی و فرهنگی فراوانی همراه بود که کسب این جایزه را نه‌تنها پیروزی سینمایی، بلکه نمایشی از «مقاومت فرهنگی در برابر سرکوب» خواندند. ژان‌نوئل بارو، وزیر خارجۀ فرانسه، در پیامی توئیتری نخل طلای پناهی را «نمادی از ایستادگی در برابر سرکوب رژیم ایران و بارقه‌ای از امید برای آزادی‌خواهان جهان» توصیف کرد؛ پیامی که به‌سرعت واکنش جمهوری اسلامی ایران را در پی داشت.
Le cinéma est liberté. Soutien à Mohammad Rasoulof et bravo à la Palme d’or Justine Triet qui lui rend hommage.
— Jean-Noël Barrot (@jnbarrot) April 16, 2024
وزارت امور خارجه، اظهارات وزیر خارجۀ فرانسه را «موهن» و «مداخله‌جویانه» خواند و در اعتراض، کاردار فرانسه در تهران را احضار کرد. عباس عراقچی، وزیر خارجه، نیز در واکنشی تند، فرانسه را به «ریاکاری حقوق بشری» متهم کرد و گفت: «ما ایرانی‌ها را از این موعظه‌ها معاف کنید. شما هیچ‌گونه صلاحیت اخلاقی ندارید.»
با کمال تأسف مطلع شدم جناب آقای دکتر احمد مسجد جامعی، یار دیرین فرهنگ و اندیشه، در سوگ فرزند جوان خویش نشسته‌اند. این مصیبت را به ایشان و خانواده گرامی‌شان تسلیت عرض می‌کنم. از درگاه خداوند متعال برای آن مرحومه، غفران و رحمت واسعه و برای بازماندگان، صبر و شکیبایی مسئلت دارم.
— Seyed Abbas Araghchi (@araghchi) April 17, 2024
سکوت رسمی، تبریک‌های مردمی
در حالی که نهادهای رسمی جمهوری اسلامی از هرگونه تبریک یا واکنشی به افتخار جهانی پناهی خودداری کردند، چهره‌های برجستۀ هنری و فرهنگی داخل و خارج از کشور، این جایزه را نقطه‌عطفی برای سینمای ایران و پاداشی برای سال‌ها ایستادگی او در برابر سانسور دانستند.
اصغر فرهادی، سعید روستایی، پیمان معادی، نازنین بنیادی، مهدی یراحی، نرگس محمدی و شمار بسیاری از هنرمندان و کنشگران مدنی از جمله چهره‌هایی بودند که این موفقیت را به پناهی تبریک گفتند. در بیانیه‌ای گروهی با امضای بیش از ۱۵۰ هنرمند، نویسنده و فعال مدنی، این نخل طلا «نمادی از پیروزی تصویر بر سرکوب» و «اثباتی بر ماندگاری هنر در دشوارترین شرایط» توصیف شده است.
سینمایی که دیده می‌شود، حتی اگر ممنوع باشد
فیلم «یک تصادف ساده» که بدون مجوز رسمی و در خفا ساخته شده است، داستانی تلخ و تأمل‌برانگیز درباره جامعه‌ای گرفتار در بن‌بست‌های سیاسی و اخلاقی را روایت می‌کند. پناهی در مراسم دریافت جایزه، این فیلم را به کارگردانان زن ممنوع‌الکار و به تمامی آنان که برای «زن، زندگی، آزادی» ایستادگی کرده‌اند، تقدیم کرد.
در مقابل، رسانه‌های حکومتی ایران هم‌چون صداوسیما، روزنامۀ فرهیختگان و خبرگزاری میزان، جشنوارۀ کن را متهم به «سیاسی‌کاری» کردند و فیلم پناهی را «سیاه‌نما» خواندند. با این حال، وب‌سایت نورنیوز – وابسته به شورای عالی امنیت ملی – از این موفقیت به‌عنوان «دستاوردی تاریخی برای سینمای ایران» یاد کرد؛ اعترافی ناگزیر به جهانی‌بودن اثری که در داخل مرزها به رسمیت شناخته نمی‌شود.
بازگشت به خانه، با افتخار
جعفر پناهی که پیش‌تر اعلام کرده بود قصد مهاجرت یا تبعید ندارد، یک روز پس از مراسم اختتامیه، با انتشار عکسی از خود در فرودگاه نیس فرانسه در کنار عوامل فیلمش، نوشت: «مسافران به خانه باز می‌گردند.»
حضور او در کن، نخستین حضور رسمی پناهی بر فرش قرمز جشنواره‌ای بین‌المللی پس از سال‌ها ممنوع‌الخروجی بود؛ بازگشتی پیروزمند که نه‌تنها هنر، بلکه ایستادگی در برابر فشار و سانسور را با خود به همراه داشت.
