اولین بار اردیبهشت سه سال پیش در گالری آب‌انبار با دنیای مشاهده‌گر نیوشا توکلیان از نزدیک روبرو شدم. نمایشگاه «می دانم چرا شورشی آواز سر میدهد» از بیست سال فعالیت توکلیان که از مویه‌های جنگ در کردستان عراق تا هیجانات فصل انتخابات ایران و درد ناتمام آفریقایی بودن را در بر می گرفت حکایت می‌کرد.
دو سال بعد از آن به واسطه اینکه مشاور پایان‌نامه یکی از دانشجویان ارشد پژوهش هنر بودم به صدای ضبط شده او و پاسخ‌هایش به پرسشنامه‌ای گوش دادم. سوالات پرسشنامه در راستای تحلیل نشانه‌شناسانه مجموعه‌های عکس او بود و پاسخ‌های توکلیان نشانه‌ها را از دل عکس‌هایش بیرون می‌آورد.
از نظر من تبدیل الهامات و نظریات ذهنی آرتیست به کلمه، همیشه معیاری برای سنجش عمق درک آن آرتیست از محیط پیرامون و میزان تاثیرپذیری‌اش از جامعه بوده است. توکلیان در این باب حرف برای گفتن زیاد داشت.
مستند اجتماعی؛ جهان ذهنی عکاس
«صفحات خالی یک آلبوم عکس ایرانی» نام مجموعه ای است که نیوشا توکلیان در آن با حمله ای صمیمانه به محیط خصوصی و تجربیات گروهی از دوستان که آرزوها و مشکلات مشابهی با خود او دارند، پیچیدگی ها و تناقضات امروزین جامعه ایران را مورد کاوش قرار می دهد. در این آثار مانند بیشتر کارهای او، یک فیگور تنها که انگار در بی زمانی معلق است در مرکز تصویر قرار می گیرد.
در این پرتره هایی که به دقت صحنه پردازی شده، نوعی سرگشتگی تسخیر کننده از گذشته ای حل نشده و آینده ای نا معلوم وجود دارد. در این عکس ها با شرایط کاملا متفاوتی روبرو هستیم، هرچند که در تجربه اندوه اشتراک دارند، اما خیلی بیشتر در راستای پیوندی صمیمی است که توکلیان با افرادی منتخب و معدود با پیشینه شهری و متعلق به طبقه متوسط ایرانی برقرار می کند.
سوزان سونتاگ در کتاب«درباره ی عکاسی» می نویسد: «از خلال عکس ها، هر خانواده برای خود یک شجره نامه ی مصور می سازد؛ مجموعه ای قابل حمل از تصاویر که شاهدی بر روابط خویشاوندی آن ها است. عکاسی برای یادآوری خاطرات به میانجی گری آمد و به طور نمادین بر پیوندهای به مخاطره افتاده و زوال رو به گسترش زندگی خانوادگی تاکید کرد. آلبوم عکس های خانوادگی نشانی از خانواده ای بزرگ است و معمولا تنها چیزی است که از آن به یادگار مانده است».
توکلیان داستان عادی ولی منحصر به فرد زندگی آدم ها را بعدی تصویری می بخشد برای اینکه ثبت در صفحات خالی آلبوم ها شوند.
توکلیان در پاسخ به این سوال که چرا امروز بیش از هر زمان دیگری عکاسی مستند اجتماعی مهم است، معتقد است: «مخاطب امروز از لحاظ درک و دریافت بسیار متفاوت از گذشته است، چرا که سلیقه ی بصری او به واسطه ی فراگیر شدن زبان تصویر ارتقاء داده شده است. پس دیگر نمی توان با تعجیل و بدون تامل، او را در برابر سوژه های اجتماعی قرار داد».
از نظر توکلیان یک عکاس مستند اجتماعی امروزه در عین حال که باید پیگیر مسائل اجتماعی باشد، نیازمند نگاه عمیق تر به سوژه هایش است. از طرفی، پیگیر مسائل اجتماعی بودن صرفا بازنمایی صریح واقعیت نیست. عکاس مستند اجتماعی می تواند جهان ذهنی خودش را تصویر کند.
اندیشه شخصی
گئورگ زیمل، جامعه شناسی آلمانی است که به تفحص درباره ی سویه های مختلف فرهنگ پرداخته است. زیمل علاوه بر تاریخ، دین، اخلاق و اقتصاد، هنر و زندگی هنرمندان گوناگون را نیز به عنوان مصادیق نظریه فرهنگی خود به بررسی گرفته است. او در کنار همه جستارهایش همچنین توجه مخاطبان را به ابعاد زیباشناختی شهرها، خرابه ها و منظره ها جلب کرده است. در وجه کلی، تاملات گسترده ی زیمل درباره ی هنرها با دیگر مطالعاتش درباره تاریخ و تحولات و تاثیرات فرهنگ، رابطه ای نظام مند دارند.
نظریه فرهنگ زیمل، محور اصلی فلسفه ی هنر اوست، زیرا وی هنر را در پرتو انعکاس یک قالب فرهنگی تحلیل می کند. وی در جستاری با عنوان«فرهنگ شخصی و عینی» تصریح می کند که در روزگار مدرن، شکاف بین فرهنگ ذهنی یعنی کار فکری یک فرد و فرهنگ عینی یعنی کلیت فراورده های فرهنگی یک جامعه، در نتیجه ی تقسیم کار فزونی یافته است.
زیمل در«آینده ی فرهنگ ما» نیز می گوید ما از فرهنگ عینی بیگانه می شویم، زیرا خود را محصور در میان شمار فراینده ای از اشیای بی هویت احساس می کنیم و به انزوای فردی خویش عقب می نشینیم. صرفا هنرمند است که می تواند با حصول نوعی هماهنگی بین دریافت فرهنگ عینی و تولید آفرینشگرانه ی خود، فرهنگ عینی را با فرهنگ ذهنی خویش تلفیق کند. زیمل نه تنها از هنرها به عنوان مصادیق تحلیل خود استفاده می کند، بلکه از زیباشناسی به مثابه شیوه ی بررسی پدیدارهای اجتماعی بهره می جوید.
جامعه به عنوان کل، می تواند صورت یک اثر هنری را به خود گیرد، هنگامی که بتوانیم برای هر یک از اجزای آن براساس سهمی که در کل داراست، معنا و مفهومی قائل شویم. سازمان اجتماعی خود یک اثر زیباشناختی است تا آن جا که غایتی را برای کارکرد اجزا و روابط متقابل آن ها می پروراند.
زیمل همچنین هنرمندان گوناگون و آثار آن ها را به عنوان مصادیق تاریخ گونه های فرهنگی که در جهت اعتلای فردیت تحول می یابند، تحلیل می کند. لیکن هر عصری درباره ی رابطه ی متقابل بیان ذهنی و فرم عینی، اندیشه ی شخصی را می پروراند که تحلیل آن، کار یک جامعه شناسی فلسفی است.
زیمل معتقد است هنرمند آینه جامعه خویش است. توکلیان در آثار عکاسی خود سعی دارد آینه افراد منتخب جامعه خویش باشد به همراه این فرصت استثنایی که قاب انتخابی را اوست که برمی گزیند.
و حالا جدیدترین و به گفته خود آرتیست شخصی ترین پروژه توکلیان برای خوانش مخاطبان آماده شده است.«جهت حفظ آرامش» عنوان چیدمانی است که در آن ویدئویی از توکلیان به مدت ۴۰ روز تا ۲۳ مهر ۹۹ در فضای زیرزمین کارخانه آرگو بنیاد پژمان به نمایش گذاشته شده است.
